१. इतिहासलेखन : पाश्चात्त्य परंपरा. ( स्वाध्याय )

  १. इतिहासलेखन : पाश्चात्त्य परंपरा.

अ ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा . 

१) आधुनिक इतिहास लेखनाचा जनक ………. यास म्हणता येईल . 

( अ ) व्हॉल्टेअर 

( ब ) रेने देकार्त

( क ) लिओपोल्ड रांके 

( ड ) कार्ल मार्क्स 

उत्तर :- आधुनिक इतिहास लेखनाचा जनक व्हाॅल्टेअर यास म्हणता येईल .

२) 'आर्केऑलॉजी ऑफ नॉलेज' हा ग्रंथ ……… याने लिहिला . 

( अ ) कार्ल मार्क्स 

( ब ) मायकेल फुको 

( क ) लुसिआँ फेबर 

( ड ) व्हॉल्टेअर 

उत्तर :- 'आर्केऑलॉजी ऑफ नॉलेज' हा ग्रंथ मायकेल फुको याने लिहिला .

( ब ) पुढीलपैकी चुकीची जोडी दुरुस्त करून पुन्हा लिहा . 

( १ ) जॉर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल - रिझन इन हिस्टरी 

( २ ) लिओपॉल्ड व्हॉन रांके - द थिअरी अँड पॅक्टिस ऑफ हिस्टरी 

( ३ ) हिरोडोटस - द हिस्टरिज् 

( ४ ) कार्ल मार्क्स - डिस्कोर्स ऑन द मेथड 

उत्तर :- 

            चुकीची जोड :- कार्ल मार्क्स - डिस्कोर्स ऑन द मेथड

            दुरुस्त केलेली जोड :- कार्ल मार्क्स - दास कॅपिटल 

२.‌‍‍ पुढील संकल्पना स्पष्ट करा . 

( १ ) द्वंद्ववाद 

1. उत्तर : एखादया घटनेचा अर्थ लावण्यासाठी परस्परविरोधी असे दोन सिद्धांत मांडून त्यांतून योग्य तर्क लावला जातो .
2. या मांडणीला ' द्वंद्ववाद ' असे म्हणतात . जॉर्ज हेगेल याने या सिद्धांताची मांडणी केली . 
3. दोन्ही परस्परविरोधी सिद्धांतांची उलटसुलट चर्चा केल्यावर दोन्ही सिद्धान्तांतील सार असलेली समन्वयात्मक मांडणी करता येते .
4. असे न केल्यास मानवी मनाला त्या घटनेचे नीट आकलन होत नाही . 
5. थोडक्यात , दोन परस्परविरोधी विचारांच्या चर्चेतून जी समन्वयात्मक मांडणी होते त्या पद्धतीलाच द्वंद्ववाद असे म्हणतात . 

( २ ) अॅनल्स प्रणाली

1. उत्तर : राजकीय अभ्यासाबरोबरच स्थानिक लोक , तत्कालीन हवामान , व्यापार , शेती , तंत्रज्ञान , दळणवळण व संपर्काची साधने , सामाजिक विभागणी आणि समूहाची मानसिकता यांचाही अभ्यास करणे महत्त्वाचे मानले जाऊ लागले . या विचारप्रणालीलाच ' अॅनल्स प्रणाली ' असे म्हणतात . 
2.  ' अॅनल्स ' ( Annals ) म्हणजे वार्षिक इतिवृत्त . घटना ज्या काळात घडली तिचा केवळ राजकीय नव्हे ; तर तत्कालीन सामाजिक , आर्थिक इत्यादी सर्वांगांनी अभ्यास केला पाहिजे ; असे मानणारी ' अॅनल्स प्रणाली ' फ्रेंच इतिहासकारांनी प्रथम विकसित केली .

३. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा . 

( १ ) स्त्रियांच्या आयुष्याशी निगडित विविध पैलूंवर विचार करणारे संशोधन सुरू झाले . 

1. उत्तर : इतिहासलेखनात पुरुषप्रधान दृष्टिकोनाचा प्रभाव होता . सीमाँ - द - बोव्हा या फ्रेंच विदुषीने इतिहासलेखनात स्त्रीवादी भूमिका मांडली . 
2. त्यामुळे स्त्रीवादी इतिहासलेखनात स्त्रियांचा समावेश केला गेला . 
3. इतिहासलेखनाच्या क्षेत्रातील पुरुषप्रधान दृष्टिकोनाचा पुनर्विचार करण्यावर भर दिला . 
4. सीमाँ - द - बोव्हा यांच्या या स्त्रीवादी भूमिकेमुळे स्त्रियांशी संबंधित नोकरी , ट्रेड युनियन , स्त्रियांचे कौटुंबिक जीवन यांच्याशी निगडित विविध पैलूंवर विचार करणारे संशोधन सुरू झाले .

( २ ) फुको यांच्या लेखनपद्धतीला ज्ञानाचे पुरातत्त्व म्हटले आहे . 

1. उत्तर : मायकेल फुको यांनी कालक्रमानुसार इतिहासाची अखंड मांडणी करण्याची पद्धती चुकीची ठरवली .
2. त्यांच्या मते , अंतिम सत्यापर्यंत पोहोचणे , हे पुरातत्त्वाचे उद्दिष्ट नसून भूतकाळातील स्थित्यंतरांचे , म्हणजेच बदलांचे स्पष्टीकरण देण्याचा पुरातत्त्वाचा प्रयत्न असतो . 
3. फुको यांनी इतिहासातील स्थित्यंतरांचे स्पष्टीकरण देण्यावर अधिक भर दिला ; म्हणून त्यांच्या लेखनपद्धतीला ‘ ज्ञानाचे पुरातत्त्व ' असे म्हटले आहे .

४. पुढील प्रश्नांची २५ ते ३० शब्दांत उत्तरे लिहा . 

( १ ) इतिहासलेखन म्हणजे काय ? 

1. उत्तर : इतिहासलेखनात पुढील बाबींचा समावेश होतो :-  
2. उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीचे संकलन आणि विश्लेषण करणे . 
3. त्या माहितीची स्थल व काळ यांच्या संदर्भात माहिती करून घेऊन त्या माहितीच्या संदर्भात योग्य प्रश्नांची मांडणी करणे . 
4. उपलब्ध माहितीचे संदर्भ तपासून चिकित्सक संशोधन करणे . या पद्धतीने केलेल्या लेखनपद्धतीला ' इतिहासलेखन ' असे म्हणतात .

( २ ) रेने देकार्त यांनी इतिहासलेखनात कोणत्या मताचा आग्रह धरला ? 

1. उत्तर : फ्रेंच तत्त्वज्ञ रेने देकार्त यांनी इतिहासलेखनात पुढील मताचा आग्रह धरला :-  
2. एखादी गोष्ट सत्य आहे , असे नि : संशयरीत्या निश्चित होत नाही , तोपर्यंत तिचा कदापिही स्वीकार करू नये . 
3. एखादया समस्येचे विश्लेषण आवश्यक तेवढेच करावे व आधी छोट्या समस्या व नंतर मोठ्या समस्या या क्रमाने विचार मांडावेत . 
4. इतिहासलेखनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या कागदपत्रांसारख्या ऐतिहासिक साधनांची विश्वासार्हता तपासून घेतली पाहिजे .

( ३ ) व्हॉल्टेअर यांना आधुनिक इतिहासलेखनाचे जनक असे का म्हटले जाते ?

1. उत्तर : व्हॉल्टेअरच्या मते , इतिहासलेखनासाठी - 
2. वस्तुनिष्ठ सत्य आणि घटनांचा कालक्रम योग्य असायला हवा . 
3. तत्कालीन समाजाच्या परंपरा , शेती , व्यापार व आर्थिक व्यवस्था यांचा विचार होणे आवश्यक आहे . 
4. या त्याच्या मतामुळे इतिहासाची मांडणी करताना मानवी जीवनाचा सर्वांगीण विचार व्हायला हवा , हा नवीन विचार पुढे आला . म्हणून व्हॉल्टेअर याला ' आधुनिक इतिहासलेखनाचे जनक ' असे म्हटले जाते .

५. पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा. 

६. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा . 

( १ ) कार्ल मार्क्स यांचा वर्गसिद्धान्त स्पष्ट करा . 

1. उत्तर : एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात जर्मनीच्या कार्ल मार्क्स याने ' वर्गसंघर्षाचा सिद्धांत ' मांडला . त्याच्या मते - 
2. इतिहास हा अमूर्त कल्पनांचा नसून जिवंत माणसांचा असतो . 
3. मूलभूत गरजा भागवण्यासाठी उपलब्ध असलेल्या उत्पादन साधनांच्या स्वरूपावर व मालकीवर माणसामाणसांचे नातेसंबंध अवलबून असतात . 
4. समाजातील सर्व घटकांना ही उत्पादन साधने समप्रमाणात मिळत नाहीत . उत्पादन साधनांच्या या असमान वाटपामुळे समाजाची वर्गावर आधारित विषम विभागणी होऊन वर्गसंघर्ष सुरू होतो . 
5. उत्पादन साधने ताब्यात असलेला वर्ग अन्य वर्गांचे आर्थिक शोषण करतो . मानवी इतिहास हा अशा वर्गसंघर्षाचा इतिहास आहे . 

( २ ) आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये कोणती ? 

1. उत्तर : आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये - 
2. या शास्त्रशुद्ध पद्धतीची सुरुवात योग्य प्रश्नांची मांडणी करण्यापासून होते . 
3. हे प्रश्न मानवकेंद्रित असून भूतकालीन मानवी समाजघटकांनी विशिष्ट कालावधीत केलेल्या कृतीसंबंधी असतात . त्या कृतींचा संबंध दैवी घटनांशी वा कथा - कहाण्यांशी जोडलेला नसतो . 
4. या प्रश्नांच्या उत्तरांना इतिहासातील विश्वासार्ह पुराव्यांचा आधार असल्याने त्यांची मांडणी तर्कसंगत असते .
5. मानवाने केलेल्या भूतकालीन कृतींच्या आधारे इतिहासात मानवजातीच्या वाटचालीचा वेध घेतला जातो . 

( ३ ) स्त्रीवादी इतिहासलेखन म्हणजे काय ? 

1. उत्तर : स्त्रीवादी इतिहासलेखन स्त्रियांच्या दृष्टिकोनातून केलेली इतिहासाची पुनर्रचना होय . 
2. इतिहासाच्या लेखनात पुरुषवादी दृष्टिकोनाचाच प्रभाव अधिक होता . म्हणून त्यावर पुनर्विचार करावा आणि त्यात स्त्रियांचा अंतर्भाव करावा , अशी भूमिका फ्रेंच विदुषी सीमाँ - द - बोव्हा हिने मांडली . 
3. त्यानंतर स्त्रीवादी इतिहासलेखन हा विचार स्वीकारला गेला . 
4. स्त्रियांशी संबंधित नोकऱ्या , रोजगार , ट्रेड युनियन्स , स्त्रियांचे कौटुंबिक जीवन , स्त्री संस्था या सर्वांवर सविस्तर संशोधन सुरू झाले . 
5. १९९० नंतर ' स्त्री ' हा एक स्वतंत्र सामाजिक वर्ग मानून इतिहास लिहिण्यावर भर दिला जाऊ लागला . या दृष्टिकोनालाच ' स्त्रीवादी इतिहासलेखन ' असे म्हणतात . 

( ४ ) लिओपॉल्ड व्हॉन रांके यांचा इतिहासविषयक दृष्टिकोन स्पष्ट करा .

1. उत्तर : लिओपॉल्ड व्हॉन रांके यांनी इतिहासलेखन कसे करावे , याविषयी मांडलेल्या मतांतून त्यांचा इतिहासविषयक दृष्टिकोन स्पष्ट होतो . त्यांच्या मते 
2. इतिहासाचे चिकित्सक पद्धतीने संशोधन व्हावे . 
3. इतिहासलेखन करताना ऐतिहासिक घटनांशी संबंधित सर्व कागदपत्रे व दस्तऐवज यांचा कसून शोध घेणे आवश्यक आहे . या सखोल संशोधनामुळे आपल्याला ऐतिहासिक सत्यापर्यंत पोहोचता येते . 
4. इतिहासलेखनात काल्पनिकता नसावी . 
5. जागतिक इतिहासाच्या मांडणीवर भर दयायला हवा .